Zawroty głowy są, obok bólu głowy oraz bólu odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa, jednymi z najczęściej zgłaszanych dolegliwości. Według różnych źródeł, dotyczą około 5-10 % całkowitej populacji, w tym ponad 40% osób powyżej 40 roku życia. Chociaż ich występowanie może być bardzo nieprzyjemne i upośledzać codzienne funkcjonowanie, rzadko sygnalizuje poważne, zagrażające życiu schorzenie. Ze względu na różnorodność dolegliwości kryjących się pod szerokim pojęciem zawrotów głowy oraz przyczyn leżących u ich podłoża, stanowią problem diagnostyczny i terapeutyczny głównie dla lekarzy rodzinnych, laryngologów i neurologów. W zależności od przyczyny i objawów można wdrożyć odpowiednie leczenie, zazwyczaj pozwalające na całkowite ustąpienie lub zmniejszenie nasilenia dolegliwości.
Zawroty głowy są objawem nieprawidłowego funkcjonowania któregokolwiek z elementów układu równowagi, przekazującego sygnały z różnych okolic ciała do odpowiednich ośrodków zlokalizowanych w mózgu. Trzy główne elementy tego układu to:
1) Narząd wzroku – pozwalający na ustalenie położenia oraz poruszania się ciała w przestrzeni
2) Receptory czuciowe zlokalizowane w skórze, mięśniach oraz stawach (proprioreceptory, czucie głębokie) -przesyłające informacje dotyczące ułożenia i poruszania kończyn i innych części ciała
3) Ucho wewnętrzne zawierające błędnik z układem przedsionkowym, odpowiedzialnym za utrzymanie prawidłowej postawy i równowagi.
Aby utrzymać równowagę, przynajmniej dwa z wymienionych elementów muszą funkcjonować prawidłowo. Np. zamknięcie oczu, dzięki działaniu układu przedsionkowego oraz receptorów zlokalizowanych w skórze, mięśniach i stawach, nie powoduje
zaburzenia równowagi ani uczucia zawrotów głowy. W przypadku gdy ośrodkowy
układ nerwowy nie otrzymuje sygnału z wymienionych struktur, lub jeśli otrzymywane informacje są sprzeczne lub niepełne, dochodzi do pojawienia się zawrotów głowy lub zaburzeń równowagi.
Odczucie zawrotów głowy można podzielić na cztery główne rodzaje:
1) Układowe
2) Nieukładowe
3) Zaburzenia równowagi
4) Stan przedomdleniowy
Układowe zawroty głowy odnoszą się do subiektywnego wrażenia ruchu własnego ciała lub otoczenia, często odczuwanego jako wirowanie, kołysanie. Często towarzyszą im nudności lub wymioty. Zwykle dolegliwości zmniejszają się w pozycji leżącej i nasilają przy zmianach pozycji ciała (ruch głowy). Najczęstszą przyczyną tego typu zawrotów jest uszkodzenie struktur ucha wewnętrznego (układ przedsionkowy), stąd ich nazwa – zawroty układowe. Do ich przyczyn należą:
1) Łagodne położeniowe zawroty głowy (ang. benign paroxysmal positional vertigo – BPPV) – to najczęstsza postać zawrotów związanych z patologią ucha wewnętrznego. Charakteryzuje się krótkotrwałymi, nawracającymi epizodami układowych zawrotów głowy, prowokowanymi zmianami położenia głowy i szyi. Zawroty występują zwykle po kilkusekundowym okresie utajenia po zmianie ułożenia. Nasilają się stopniowo i następnie ustępują, rzadko trwając powyżej jednej minuty. Znamienne dla powyższych dolegliwości jest występowanie napadowego, krótkotrwałego (3-30 s) oczopląsu, wyzwalanego manewrami prowokacyjnymi. Wśród czynników sprzyjających wystąpieniu tego rodzaju zawrotów wymienia się uraz głowy, zapalenie błędnika oraz starzenie się. Charakterystyczną cechą łagodnych położeniowych zawrotów głowy jest ich stopniowe wygasanie (a także oczopląsu) przy powtarzaniu manewrów prowokacyjnych.
2) Zapalenie błędnika (labiryntitis) lub nerwu przedsionkowego (vestibular neuritis). Przyjmuje się, że najczęstszą etiologię zaburzeń stanowi infekcja wirusowa, choć pomimo prowadzonych badań dotychczas nie potwierdzono tej teorii. Schorzenie *** się sezonowością występowania, z przewagą zachorowań w miesiącach wiosennych i wczesnym latem. Często poprzedzone jest wirusową infekcją górnych dróg oddechowych. Występuje najczęściej w czwartej lub piątej dekadzie życia, z podobną częstotliwością u kobiet i mężczyzn, manifestując się zazwyczaj nagłym wystąpieniem nasilonych zawrotów głowy o charakterze układowym, często połączonych z nudnościami i wymiotami. Nasilenie dolegliwości jest czasem tak znaczne, że uniemożliwia codzienne funkcjonowanie. W przeciwieństwie do zapalenia nerwu przedsionkowego, zapalenie błędnika przebiega z upośledzeniem słuchu, które może poprzedzać wystąpienie zawrotów głowy. Upośledzenie słuchu ma zwykle nasilenie łagodne lub umiarkowane, chociaż może także prowadzić do jego całkowitej utraty. Dolegliwości utrzymują się kilka dni lub tygodni, powoli ustępując, jednak z utrzymywaniem się przez wiele miesięcy uczucia zaburzeń równowagi i niestabilności chodu. Po ustąpieniu, bardzo rzadko zdarzają się nawroty choroby.
3) Choroba Ménière’a – nazywana również wodniakiem endolimfatycznym, jest schorzeniem charakteryzującym się nawracającymi epizodami szumu w uszach, upośledzenia słuchu i układowych zawrotów głowy z towarzyszącymi wymiotami, uczuciem pełności w uchu, upośledzeniem słuchu o zmiennym nasileniu, nadwrażliwością na hałas oraz uczuciem niepokoju. W trakcie napadu występuje oczopląs. Pojawiać się mogą również nagłe upadki, jednak bez utraty przytomności. Napady trwają od kilku minut do wielu godzin, ustępując samoistnie. Po ustąpieniu napadu, przez wiele kolejnych dni może utrzymywać się uczucie zaburzonej równowagi. Pomiędzy epizodami występują okresy remisji, trwające nawet do kilku lat. Upośledzenie słuchu ulega poprawie po ustąpieniu napadu, jednak wraz z czasem trwania choroby może ulec stopniowemu utrwaleniu. Zwykle schorzenie dotyczy jednego ucha, choć po wielu latach trwania może dotknąć również strony przeciwnej. Pomimo wielu prowadzonych badań, mechanizm powstania choroby nie został dotychczas udowodniony.
4) Zawroty pourazowe – Różnorodność mechanizmu urazu oraz jego siła może prowadzić do uszkodzenia wielu anatomicznych elementów układu przedsionkowego. Dlatego powikłaniem silnego urazu głowy, szyi lub ich połączeń często towarzyszą zawroty głowy z różnymi towarzyszącymi objawami, które mogą pojawiać się bezpośrednio po incydencie, lub rozwijać w ciągu kolejnych dni lub tygodni. W pierwszym przypadku mogą wiązać się ze złamaniem części skalistej kości skroniowej lub pęknięciem błony bębenkowej, powodującym natychmiastowe wystąpienie zawrotów, nudności i wymiotów, z towarzyszącą utratą słuchu. Opóźniony początek dolegliwości może wiązać się z krwotokiem do błędnika, z następczym rozwojem jego surowiczego zapalenia. Ponadto w przebiegu urazu może dojść do wstrząśnienia pnia mózgu, błędnika lub uszkodzenia nerwu VIII, powstania przetoki perylimfatycznej lub
wodniaka endolimfatycznego i rozwoju zespołu Ménière’a, a także pojawienia się łagodnych położeniowych zawrotów głowy.
5) Ototoksyczne działanie substancji – Każda substancja, mogąca uszkodzić którąkolwiek strukturę narządu słuchu i równowagi w uchu wewnętrznym jest uważana za ototoksyczną. Uszkodzenie to może objawiać się utratą słuchu, szumem usznym, zawrotami głowy o typie układowym i nieukładowym. Dotychczas opisano ponad 100 klas leków związanych z działaniem ototoksycznym. Uszkodzenie błędnika skutkuje najczęściej wystąpieniem obustronnego szumu i utraty słuchu, początkowo zwłaszcza w zakresie wyższych częstotliwości, z następczą całkowitą głuchotą w przypadku kontynuacji stosowania leku. Z kolei objawami obustronnego uszkodzenia części przedsionkowej są zawroty głowy z uczuciem braku równowagi, nasilającym się w ciemności lub przy słabym oświetleniu, z towarzyszącym oczopląsem podczas poruszania głową.
Najważniejsze grupy leków ototoksycznych:
1) Aminoglikozydy
2) Inne antybiotyki ( m.in. makro***, wankomycyna)
3) Diuretyki pętlowe
4) Leki cytostatyczne (m.in. cisplatyna)
5) Salicylany
6) Alkaloidy drzewa chinowego (chinina, chinidyna)
7) Leki przeciwdrgawkowe
6) Inne przyczyny - Narząd przedsionkowy może być uszkodzony również w wyniku wielu innych, rzadko występujących schorzeń, takich jak choroby dziedziczne, miejscowe zakażenia bakteryjne, zmiany nowotworowe czy uszkodzenia naczyniowe.
Kiedy należy szukać pomocy lekarskiej?
W przypadku utrzymywania się zawrotów głowy lub powtarzających się ich epizodach przy braku znanej przyczyny ich występowania, wskazane jest przeprowadzenie diagnostyki, zwykle u lekarza laryngologa i neurologa. W szczególności pomocy lekarskiej należy szukać gdy zawrotom głowy towarzyszą:
-
Ból głowy, zwłaszcza inny niż dotychczas
- Zaburzenia słuchu lub wzroku
- Problemy z mową
- Osłabienie kończyn
- Trudności w chodzeniu
- Upadki, utraty przytomności
- Zaburzenia czucia
- Ból w klatce piersiowej
- Zaburzenia rytmu serca (nieregularna akcja serca, zbyt wolna lub szybka)
- Uraz głowy
- Wysoka gorączka (powyżej 38,5 C)
- Sztywność karku
Po usystematyzowaniu danych z wywiadu chorobowego, przeprowadzeniu badania fizykalnego oraz dodatkowych badań pracownianych, zazwyczaj udaje się ustalić przyczynę powstałych dolegliwości, co umożliwia wdrożenie odpowiedniej terapii pozwalającej na ustąpienie lub zmniejszenie nasilenia objawów.