Pierwsze próby oddzielenia małego dziecka od matki wywołują w nim uruchomienie szeregu zachowań zmniejszających uczucia zagrożenia i samotności. Dotyczy to szczególnie dłuższego okresu izolacji od matki. Do takich zachowań należą: kiwanie się, kołysanie, wycofanie z kontaktu oraz inne objawy, które zwykło nazywać się chorobą sierocą. Jest to zespół symptomów, które przypominają depresję, a lęk określany jest jako separacyjny.

Geneza lęku separacyjnego – teorie
Rozpoznanie lęku separacyjnego dla psychiatrów i psychologów nie nastręcza trudności. Pojawiają się one wówczas, kiedy usiłuje się określić etiologię.
W ostatnim okresie pojawiało się wiele teorii dotyczących przyczyn lęku separacyjnego. Na uwagę zasługuje teoria psychologiczna, w której duży nacisk kładzie się na wrodzone dyspozycje do przeżywania leku we wczesnym okresie rozwoju, kiedy następuje zerwanie relacji z obiektem oraz występowaniu różnych zaburzeń u osób, które opiekują się dzieckiem. Dokonuje się swoistego przenoszenia lęku z matki na dziecko i wyuczania ich przez dziecko.
Inna teoria, bardziej biologiczna, poszukiwała uwarunkowań lęku separacyjnego na bazie genetycznych organicznych uszkodzeń określonych struktur mózgowych oraz zaburzeń w funkcjonowaniu neurotransmiterów i neuromodulatorów. Przekonywującym argumentem dla tej teorii jest rodzinne występowanie lęku separacyjnego bez wyraźnego powodu i to już od wczesnego dzieciństwa oraz pojawienie się tego zaburzenia u osób, które w dorosłości ujawniały zaburzenia typu lęku napadowego.
Trzecią grupę reprezentują ci, którzy uznają teorię biologiczną w etiologii lęku, ale przypisują precypitującą rolę czynnikom psychologicznym.
Z wielu badań jakie prowadzono nad lękiem separacyjnym w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku wynika, że trudno jest jednoznacznie określić etiologię lęku separacyjnego. Jednak na podstawie badań retrospektywnych, stwierdzono, że pojawienie się lęku separacyjnego we wcześniejszych okresach rozwoju stanowi poważny czynnik ryzyka występowania w wieku dorosłym innych zaburzeń lękowych, za wyjątkiem zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.

Diagnozowanie lęku separacyjnego
Lęk separacyjny to nadmierny, niepohamowany lęk koncentrujący się na sytuacji oddzielenia, rozłączenia z ważną osobą, z którą dziecko jest silnie związane. Na ogół jest to matka, lub osoba najczęściej przebywająca z dzieckiem i trwająca z nim w związku emocjonalnym.
Zwykle przeżywaniu lęku separacyjnego towarzyszy, oparte na nierealnych przesłankach, uporczywe zamartwienie się, że osobie, z którą dziecko jest silnie emocjonalnie związane zagraża wielkie, nieodwracalne, choć często bliżej nieokreślone niebezpieczeństwo.
Przeżyciom tym towarzyszy uporczywe martwienie się, że pojawią się takie sytuacje, które spowodują rozłąkę z wybraną osobą, np. występują uporczywe obawy, że dziecko się zgubi, zostanie porwane, zabite lub stanie się ofiarą bliżej nieokreślonego, tragicznego w skutkach wypadku. W związku z tym dziecko stanowczo i niezmiennie opiera się lub wręcz odmawia opuszczenia domu i rozstania się z ważną dla niego osobą, nie chce chodzić do przedszkola, szkoły, wychodzić na podwórko, czy odwiedzać samodzielnie kolegów. Dziecko ustawicznie domaga się, a nawet wymusza, aby ważna dlań osoba towarzyszyła mu przy zasypianiu lub spała z nim przez każdą noc, odmawia też spania poza domem. Najczęściej, dziecko w ogóle odmawia samotnego przebywania, nawet w innym pomieszczeniu tego samego mieszkania. Nie dotyczy to oczywiście momentu rozwojowego, kiedy utrata obiektu z pola widzenia dziecka oznacza dla niego nieistnienie tego obiektu. Pojawia się wówczas płacz mający na celu przywołanie obiektu. Na szczęście jest to krótki okres w rozwoju dziecka.
Sen dziecka przeżywającego lęk separacyjny jest najczęściej poważnie zaburzony. Budzi się ono wielokrotnie w nocy z powodu występowania sennych koszmarów, których treść zazwyczaj wiąże się z sytuacją rozłąki z osobą ważną.

U wielu osób z lękiem separacyjnym pojawiają się liczne, różnorodne skargi somatyczne, np. na bóle żołądka, głowy, nudności, wymioty występujące zawsze w sytuacjach, w których dziecko przewiduje i z niepokojem oczekuje rozłączenia z ważną dlań osobą. Dość często pojawia się podwyższona temperatura na krótki okres czasu przed opuszczeniem domu osoby znaczącej, Skargi te, będące być może somatycznymi konsekwencjami przeżywanego lęku, są uporczywe, często niepokojące na tyle, że dziecko zostaje uznane za chore somatycznie. Krąży z "ważną osobą" od lekarza do lekarza, pozostaje w domu i w ten sposób osiąga swój cel - minimalizuje lęk przed rozstaniem. Bywa, że dziecko z takimi dolegliwościami trafia do lekarza psychiatry i zostaje zdiagnozowane jako osoba z zaburzeniami dysocjacyjnymi, somatyzacyjnymi, a nawet depresyjnymi. Znane jest nie tylko psychiatrom, ale także lekarzom rodzinnym tzw. somatyzacja depresji.
Wielokrotnie dziecko przekazuje informację o cierpieniu na samą myśl o rozstaniu się z ważną dlań osobą, narastającym w sytuacji, kiedy przewiduje, że to może się zdarzyć lub w trakcie rozłąki. Z reguły broni się przed tą sytuacją zaciekle - wybucha złością, gniewem, płacze, błaga rodziców, aby go nie opuszczali.
Jeśli dziecko z lękiem separacyjnym zostanie rozłączone z ważną osobą, domaga się powrotu do niej, telefonuje codziennie, a nawet kilka razy dziennie nawet co kilkanaście minut w sytuacji, gdy zostało samo tylko na kilka godzin. Staje się "domowym tyranem", ogranicza wolność domowników, a szczególnie osoby, którą kocha. Sytuacja ta budzi różnorakie emocje i zachowania dorosłych, czasem utajone odrzucenie, które dziecko wyczuwa i nasila wtedy występujące u niego objawy lęku. Powstaje wówczas zjawisko błędnego koła, nasilenie zaburzeń u jednej osoby w diadzie - matka - dziecko powoduje spotęgowanie ich u drugiej, co z kolei sprzyja zwiększeniu dysfunkcji osoby pierwszej i cykl się powtarza. Taki układ między matką, a dzieckiem rzutuje często na innych członków rodziny. Osoby niezdolne do autonomii i separacji są całkowicie zależne od wzajemnych relacji w rodzinie i nie są w stanie osiągnąć autentycznej bliskości, która pomogłaby obniżyć poziom lęku. Jeśli osoba, która dawała poczucie bezpieczeństwa staje się następnym źródłem lęku, to lęk może ulegać generalizacji, ponieważ nie ma miejsca, osoby i sposobu, by poczuć się bezpiecznie.
Postawienie diagnozy lęku separacyjnego zwykle nie jest trudne, choć niektórzy, oceniając skutki, rozpoznają fobię szkolną czy też fobię społeczną. Należy jednak zawsze wykluczyć występowanie innych, niż opisane, objawów, które mogą składać się na psychotyczne zaburzenia, np. schizofrenię lub zaburzenie autystyczne. Zwykło się również przyjmować, że opisane zaburzenie nie może mieć charakteru incydentu. Musi trwać co najmniej 2 tygodnie, aby postawić pewną diagnozę.
X Rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonu (ICD-X) proponuje aby lęk separacyjny rozpoznawać do 18 roku życia.

Terapia lęku separacyjnego
W lęku separacyjnym, podobnie jak w innych zaburzeniach psychicznych wskazane jest aby poza farmakoterapią lekami nowej generacji stosować profesjonalną psychoterapię. Psychoterapia w zależności od potrzeb i doświadczenia psychoterapeuty powinna być skierowana na całą rodzinę, czasami na małżonków, bądź na jedno z nich. Najrozsądniejszym rozwiązaniem jest łączenie różnych form terapii i ostrożne monitorowanie zlecanych leków. Leki stosowane we właściwych dawkach mogą znacznie przyśpieszyć proces zdrowienia. Z doniesień badawczych wynika, że stosowanie alprazolamu (1,5 mg/dobę przez okres nie dłuższy niż 2-4 tygodnie) u dzieci ułatwia podjęcie działań psychoterapeutycznych.

Literatura :
1. Berg L.: School phobia in children of agoraphobic women. Br. J. Psychiatry 1999, 128,86-89,
2. Berg L, Butler A., Hali G.: The outcome of adolescent school phobia. Br. J. Psychiatry 1976, 128. 80 - 85,
3. Easing separation anxiety. http://www.nncc.org/Guidance/dc11_ease.transit.html
4. Francis G., Last C. G., Strauss C. C.: Expression of separation anxiety disorder: the roles of age and gender. Child. Psychiatry Hum. Dev. 1987, 18.82-89.
5. Gittelman R., Klein D. F.: Relationship between separatior anxiety and panic and agoraphobic disorders. Psychopathology 1984, 17(suppl 1), 56-65.
6. Gittelman - Klein R., Klein D. F.: Separation anxiety in school refusal and its treatment with drugs. W: Mental Health in Children, Sankar D. V. S., Vol. l, Westbury P J B Publications NY, 325 – 334.
7. Jalenques I, Coudert A. J.: Epidemiology of childhood anxiety disorders. Eur. Psychiatry 1993, 8, 4, 179 – 193.
8. Lipsitz J. D., Martin L. Y., Mannuzza S., Chapman T. F., Liebowitz M. R., Klein D. F., Fyer A. J.: Childhood separation anxiety disorder in patients with adult anxiety disorders. Am. J. Psychiatry 1994, 151, 927-929.
9. Separation Anxiety Disorder http://www.algy.com/anxiety/children.html.
10. Thyrer B. A.: Childhood separation anxiety disorder and adult -onset agoraphobia: a review of evidence. Anxiety Across the lifespan. ed. Last C. G., New York, Springer 1993.
11. Tyrer P., Tyrer S.: School refusal, truancy, and adult neurotic illness. Psychol. Med. 1974, 4, 416 – 421.
12. Whitaker A., Johnson J., Shaffer D.: Uncommon troubles in young people: prevalence estimates of selected psychiatric disorders in a non - referred adolescent population. Arch Gen. Psychiatry 1990 ,47, 487, 496.