Przysadka mózgowa jest centralnym narządem w układzie wewnątrzwydzielniczym. Oznacza to, że posiada nadrzędną rolę w stosunku do innych gruczołów dokrewnych, czyli takich, które wydzielają substancje czynne bezpośrednio do krwi. Przysadka jest nazywana głównym motorem układu hormonalnego, gdyż wydziela hormony, które kierują „pracą wydzielniczą” innych gruczołów dokrewnych. Ma wpływ m.in. na gruczoł tarczowy, gruczoły sutkowe, korę nadnerczy, jajniki i jądra, ogólnie na gospodarkę lipidową i węglowodanową.
Spis treści:
- Hormony produkowane przez przysadkę i ich główne funkcje
- Czym jest gruczolak przysadki i co może powodować?
- Leczenie gruczolaków
- Najczęstszy gruczolak przysadki – Prolactinoma
- Podsumowanie
Hormony produkowane przez przysadkę i ich główne funkcje
- PRL (prolaktyna) - Stymuluje rozrost gruczołu sutkowego i laktację.
- TSH (tyreotropina) - Stymuluje tarczycę do produkcji hormonów tarczycowych.
- ACTH (kortykotropina) - Stymuluje warstwę pasmowatą kory nadnerczy do produkcji hormonów sterydowych (główna funkcja).
- GH (somatotropina; hormon wzrostu) - Główny hormon anaboliczny organizmu. Wpływa na gospodarkę lipidową i węglowodanową.
- FSH (folikulotropina) - Pobudza oogenezę (u kobiet) i spermatogenezę (u mężczyzn).
- LH (hormon luteinizujący) - Wpływa na wydzielanie hormonów przez jajniki (u kobiet) i jądra (u mężczyzn).
Przysadka mózgowa jest narządem zbudowanym z dwóch płatów – przedniego i tylnego. Przedni płat, zbudowany przede wszystkim z tkanki gruczołowej, jest miejscem, gdzie nieprzerwanie pracuje złożona maszyneria wydzielnicza. To tutaj produkowane są wszystkie hormony wydzielane przez przysadkę. Natomiast płat tylny służy jako „magazyn” dla hormonów, które produkuje podwzgórze i które są następnie transportowane do przysadki. Takimi substancjami są wazopresyna (hormon antydiuretyczny; ADH) i oksytocyna. Przysadka mózgowa położona jest w dość specyficznym miejscu – zagłębieniu dna czaszki (zwanym siodłem tureckim) w bliskim sąsiedztwie skrzyżowania nerwów wzrokowych.
Czym jest gruczolak przysadki i co może powodować?
Przysadka mózgowa, jak każdy narząd składający się m.in z tkanki gruczołowej, może być miejscem, w którym rozwinie się gruczolak, czyli łagodny rozrost nowotworowy - łagodny, czyli nie dający przerzutów odległych i nie naciekający tkanki podścieliskowej. Gruczolak narasta bardzo powoli, latami może nie dawać żadnych objawów. Często jest wykrywany przypadkowo (takie przypadkowe „znalezisko” w żargonie medycznym nazywane jest incydentaloma). Gruczolak najczęściej jest wynikiem mutacji genetycznej, która sprawia, że kontrola nad proliferacją komórek tkanki gruczołowej zostaje ograniczona. Można powiedzieć, że takie komórki wydostają się spod pilnego nadzoru i zaczynają powielać się w sposób autonomiczny.
Gruczolaki przysadki możemy podzielić ze względu na:
1) Aktywność hormonalną:
- Czynne hormonalnie:
- Prolactinoma – produkujący prolaktynę,
- Somatotropinoma – produkujący hormon wzrostu,
- Tyreotropinoma – produkujący TSH,
- Kortykotropinoma – produkujący kortykotropinę itd.
- Nieczynne hormonalnie.
2) Wielkość (podział istotny klinicznie):
- Mikrogruczolaki – o wielkości do 10mm,
- Makrogruczolaki – o wielkości powyżej 10mm.
Cechą charakterystyczną gruczolaka przysadki aktywnego hormonalnie, jest jego niezależność od wpływu całego organizmu. Normalnie praca układu hormonalnego oparta jest na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, tzn. ogólnie mówiąc, gdy zostanie wyprodukowana odpowiednia ilość hormonu to substancja, która do tego doprowadziła, przestaje być wydzielana. Autonomia gruczolaka polega na tym, że nie podlega on zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, czyli wydziela hormon bez względu na to, czy aktualnie jest na niego zapotrzebowanie czy też nie.
Czym jest gruczolak przysadki i co może powodować?, fot. panthermedia
Komórki płata przedniego przysadki są wyspecjalizowane w produkcji tylko jednego hormonu – komórki laktotropowe, tyreotropowe, kortykotropowe itd. W zależności od tego, z których komórek rozwinie się gruczolak, taki hormon będzie produkowany w nadmiernej ilości. Objawy także będą zależeć od rodzaju wydzielanego hormonu.
Co ciekawe, około ¼ wszystkich gruczolaków jest nieczynna hormonalnie, tzn taki gruczolak nie wydziela substancji czynnych, a objawy przez niego wywoływane są spowodowane fizyczną obecnością (tzw. „efekt masy guza”). Taki gruczolak (najczęściej makrogruczolak, czyli o wielkości >1cm) może uciskać skrzyżowanie nerwów wzrokowych i ograniczać pole widzenia. Może też zwiększać ciśnienie śródczaszkowe i powodować ból głowy.
Leczenie gruczolaków
Farmakologiczne. Zasadą jest, że stosuje się leki, będące antagonistami w odniesieniu do hormonów które w nadmiarze produkuje dany gruczolak lub takie, które w stanie fizjologicznym hamują ich wydzielanie.
Operacyjne. Wykorzystuje się dwa dostępy operacyjne do przysadki:
- Przez zatokę klinową z dostępu przez nos – droga wykorzystywana przy usuwaniu mikrogruczolaków
- Klasyczna kraniektomia – wykorzystywana przy wycinaniu makrogruczolaków
Przy coraz lepszym leczeniu farmakologicznym, leczenie chirurgiczne ma coraz mniej wskazań. Jest natomiast niezbędne, gdy gruczolak jest szczególnie dużych rozmiarów, gdy uciska nerwy wzrokowe i ogranicza pole widzenia.
Najczęstszy gruczolak przysadki – Prolactinoma
Guz prolaktynowy (prolactinoma) stanowi ponad 50% gruczolaków przysadki aktywnych hormonalnie. W przeważającej większości są to mikrogruczolaki (ich średnica nie przekracza zwykle 10mm). W sposób autonomiczny wydzielają prolatynę – hormon, który ma bezpośredni wpływ na gruczoły sutkowe i pośredni na jajniki (u kobiet) oraz na jądra (u mężczyzn). Objawy nadmiaru prolatyny w organizmie to:
- Mlekotok - ze względu na nadmiar hormonu, który warunkuje laktację
- Brak miesiączki u kobiet, zaburzenia wzwodu i ginekomastia u mężczyzn - objawy hipogonadyzmu hiperprolatynowego. Hipogonadyzm (zmniejszona „aktywność” gonad) rozwija się w wyniku antagonistycznego działania prolaktyny w stosunku do hormonów FSH i LH (opisanych wyżej). Zmniejsza się aktywność jajników i jąder, stąd, odpowiednio, zaburzenia miesiączkowania i objawy niedoboru testosteronu.
Złotym standardem leczenia prolactinoma jest leczenie farmakologiczne preparatami dopaminergicznymi. Takie leczenie powoduje ustąpienie objawów, a także zmniejszenie rozmiarów gruczolaka, tak że ewentualny zabieg operacyjny jest obarczony znacznie mniejszym ryzykiem powikłań i „odrostu” gruczolaka. U większości chorych można uzyskać normalizację stężenia prolaktyny, zapobiec dalszemu rozrostowi gruczolaka, doprowadzić do zmniejszenia guza, a nawet jego zaniku. Oczywiście uwarunkowane jest to wieloletnim przyjmowaniem leków, a zaprzestanie leczenia często prowadzi do nawrotu choroby!
Podsumowanie
Gruczolak przysadki jest rzadkim rodzajem nowotworu (stanowi jedynie 10% wszystkich guzów wewnątrzczaszkowych). Co ważne, ma łagodny przebieg, z czasem nie przechodzi w złośliwy nowotwór, nie daje przerzutów. Niezdiagnozowany i nieleczony może jednak dawać poważne objawy, w zależności od wielkości i rodzaju hormonu, który produkuje. Jednak prawidłowo rozpoznany daje blisko 100% szans na całkowite wyleczenie – farmakologiczne w przypadku prolactinoma lub chirurgiczne, po wcześniejszym przygotowaniu farmakologicznym, w przypadku gruczolaków o innym charakterze. Dlatego trzeba podkreślić, że jest to choroba, której oczywiście nie można lekceważyć, ale przesadny strach również jest zdecydowanie niewskazany!
