Choroby OUN, spowodowane nagromadzeniem się metali w jego ośrodkach, mogą prowadzić do poważnych uszkodzeń poszczególnych narządów, a nawet do śmierci. Najlepiej dotychczas poznane schorzenia tego typu to choroby związane z odkładaniem się żelaza, manganu oraz miedzi w OUN. Każde z nich charakteryzuje się swoistym przebiegiem i specyficznymi objawami. Bardzo istotne są tu badania genetyczne pozwalające na postawienie diagnozy oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia.
Spis treści:
Jedną z przyczyn ciężkich i nieodwracalnych uszkodzeń Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN) jest gromadzenie się metali ciężkich w jego ośrodkach. Toksyczne oddziaływanie metali na OUN, wywołujące jego uszkodzenia, może mieć swoje podłoże bezpośrednio w działaniu odkładającego się metalu, jak również w podłożu genetycznym. Medycyna dotychczas najlepiej poznała zespoły uszkodzeń, które wywołane są przez gromadzenie się żelaza, manganu oraz miedzi.
Neurodegeneracja a nagromadzenie żelaza
NBIA stanowi grupę schorzeń, której podłoże znajduje się w odkładającym się żelazie w jądrach podstawy. Różnorodne objawy neurologiczne, towarzyszące tej grupie chorób, mogą współistnieć z wieloma objawami ogólnoustrojowymi, a pierwsze objawy mogą pojawiać się już w okresie dzieciństwa. Najbardziej miarodajnym badaniem diagnostycznym jest rezonans magnetyczny (MR) głowy, który w obrazie wskazuje na zmiany hipodensyjne w jądrach podkorowych, co związane jest z obecnością żelaza w OUN. Istotną rolę w procesie diagnostycznym odgrywają także badania genetyczne, dzięki którym możliwe staje się ustalenie rozpoznania w postaci wyodrębnienia konkretnego zespołu. W dwóch rodzajach zespołów wywołanych odkładaniem się żelaza w OUN, takich jak aceruloplazminemia oraz neuroferrytynopatia, mechanizm patologicznych zmian oparty jest na zaburzeniach metabolizmu żelaza. Pozostałe zespoły oraz ich geneza pozostaje jednak nieznana – stwierdza się bowiem związek pomiędzy obecnością żelaza a uszkodzeniem lub pojawia się nieznany defekt genetyczny przy stwierdzonym nagromadzeniu metalu w OUN.
Niektóre z objawów, jakie można zaobserwować w toku rozwoju zaburzeń związanych z mięśniami to pojawienie się sztywności, która stopniowo przekształca się w dystonię uogólnioną, a w badaniach diagnostycznych stwierdza się obecność takich czynników, jak akantocyty.
Inne zespoły charakteryzują się objawami z OUN w postaci napadów padaczkowych. Mogą także pojawiać się objawy psychiatryczne, a w przypadku dzieci widoczne jest zahamowanie rozwoju psychoruchowego.
Nagromadzenie żelaza w konkternych przypadkach, takich jak na przykład w neurozwyrodnieniu związanym z kinazą pantotenianu (PKAN – pantothenate kinase-associated neurodegeneration), leczy się środkami chelatującymi żelazo, choć wyniki terapii nie w pełni zostały potwierdzone badaniami naukowymi, a wnioski dotyczące zasadności ich stosowania oparte są na obserwacjach przypadków. W większości stanów chorobowych związanych z nagromadzeniem żelaza stosuje się leczenie objawowe.
Nagromadzenie metali w OUN, fot. panthermedia
Mangan w OUN
W sytuacji nagromadzenia się manganu w OUN mogą także rozwinąć się zaburzenia z bardzo różnym przebiegiem oraz objawami. Początkowe z nich pojawiają się zazwyczaj w pierwszej dekadzie życia pod postacią zaburzeń mowy, takich jak dyzartia, zespołu parkinsonowskiego, neuropatii ruchowej czy różnego rodzaju zaburzeń natury psychiatrycznej. Do cech charakterystycznych zalicza się marskość wątroby, a wyniki badań biopsji potwierdzają obecność manganu. Dodatkowo w badaniach krwi obserwuje się obniżony poziom ferrytyny oraz żelaza.
Terapia w tego typu sytuacji opiera się głównie na leczeniu chelatującym z wykorzystaniem soli wapniowo-disodowej kwasu wersenowego, co prowadzić ma do wzmożonego wydalania manganu. Dodatkowo wśród leczonych osób prowadzi się suplementację żelaza, które odpowiada za stabilizację poziomu manganu we krwi.
Choroba Wilsona
Choroba Wilsona jest schorzeniem, które ma genetyczne podłoże, a mianowicie dziedziczona jest w sposób autosomalny recesywny. W toku rozwoju choroby dochodzi do gromadzenia się miedzi w organizmie człowieka oraz jej odkładania się w narządach – głównie w wątrobie i mózgu – co jest przyczyną objawów uszkodzenia wątroby, a także objawów psychiatrycznych.
W obrazie klinicznym obserwuje się bardzo zróżnicowane objawy, których początek może nastąpić między 10. a 40. rokiem życia człowieka. Wśród symptomów mogą pojawić się objawy uszkodzenia wątroby, zaburzenia neurologiczne różnego rodzaju i stopnia, jak również zaburzenia natury psychiatrycznej. Może pojawić się przewlekłe ostre zapalenie wątroby lub jej marskość (choć bywa i tak, że rozwijające się stany patologiczne w obrębie tego narządu mogą przebiegać bezobjawowo). Obserwować można zaburzenia mowy, różnego stopnia drżenia, dystonię czy zaburzenia chodu – w kontekście objawów neurologicznych.
Do charakterystycznych objawów zalicza się specyficzne drżenia – odczuwane jak bicie skrzydłami w okolicach proksymalnych części kończyn górnych. Innym charakterystycznym objawem jest pierścień Kaysera-Fleischera jako efekt odkładania się miedzi w rogówce oka. Dodatkowo obserwowane są także objawy ze strony endokrynologicznej, kardiologicznej, kostno-stawowej oraz nefrologicznej.
Duże znaczenie w prawidłowej diagnostyce mają testy genetyczne, które określają, czy doszło do mutacji w genie ATP7B. Potwierdzona obecność pierścieni Kaysera-Fishera jest typowa dla osób, u których rozwinięte są zaburzenia neurologiczne. Ponadto, u niemal wszystkich chorujących na Chorobę Wilsona, obserwuje się nieprawidłowości w badaniu MR głowy.
Jeśli u danej osoby zdiagnozuje się Chorobę Wilsona, zasadne jest wykonanie badań u bliskich krewnych pacjenta z racji jej podłoża dziedzicznego. Największe ryzyko wystąpienia choroby występuje u rodzeństwa pacjenta, natomiast u jego potomstwa ryzyko to jest stosunkowo niskie.
Bardzo istotne jest szybkie wdrożenie leczenie przeciwmiedziowego, gdyż pozostawienie choroby bez terapii prowadzić może do większych uszkodzeń wątroby oraz nasilania się objawów neurologicznych. Samo leczenie opiera się głównie na usuwaniu nadmiaru miedzi z organizmu oraz na uniemożliwieniu jej kumulowania się. Przy wczesnym rozpoznaniu i wdrożeniu leczenia (które najpewniej będzie całożyciowe), można doprowadzić do wyeliminowania objawów.
Coraz większa wiedza na temat chorób OUN, szczególnie o ich patogenezie, jest bardzo znacząca dla medycyny. Dzięki poznaniu mechanizmów patologicznych, jakie prowadzą do ich rozwoju, możliwe bowiem będzie trafniejsze oraz szybsze postawienie diagnozy i wdrożenie odpowiedniego leczenia [1].
