Ból jest zjawiskiem, który towarzyszy każdemu człowiekowi. To, w jaki sposób go odbieramy, jest uwarunkowany naszą fizjologią i procesami, jakie zachodzą w naszym organizmie. Reakcje na ból pochodzące z odpowiedzi wysyłanej przez nasz organizm mogą być bardzo różne, jednak nie tylko morfologia i budowa naszego ciała są za nie odpowiedzialne – dużą rolę odgrywają także wypracowane schematy reagowania i psychiczne reakcje.
Spis treści:
Doświadczanie bólu jest doznaniem nieprzyjemnym, zarówno ten odbierany za pomocą zmysłów, jak i ten z perspektywy emocjonalnej. Związany jest z uszkodzeniem tkanek – rzeczywistym lub opisywanym w kategoriach uszkodzenia, a sam mechanizm powstawania bólu jest zjawiskiem wieloetapowym i składa się z wielu procesów – przechodząc kolejne fazy, tworzy odczucie bólowe określonego typu. To, w jaki sposób postrzegamy ból, jest pewnego rodzaju spostrzeżeniem, które wynika z interpretacji wszelkich zachodzących zjawisk – modyfikacja następuje w oparciu o wcześniejsze doświadczenia oraz uwarunkowania psychosomatyczne, jakie są specyficzne dla danego człowieka, stąd mowa o progu jego tolerancji [1].
Nocycepcja
Podstawowym mechanizmem przekazywania bodźców bólowych jest nocycepcja. Jej kluczowym zadaniem jest ostrzeganie organizmu przed potencjalnym uszkodzeniem lub naruszeniem tkanki. Do jej najważniejszych zadań należy aktywowanie neuronów ruchowych, które odpowiedzialne są za poruszenie organizmu do ucieczki, a ten właśnie odruch pobudza układ współczulny, który w efekcie powoduje uświadomienie sobie bólu [2].
Sama nocycepcja jest procesem, który obejmuje cztery etapy powstawania doznania bólowego. Na mechanizm ten składają się takie elementy, jak transdukcja, transmisja, modulacja oraz percepcja.
Transdukcją nazywa się proces przetwarzania bodźca bólowego, który jest indukowany na skutek impulsu elektrycznego, a przez transmisję rozumie się przewodzenie owego impulsu do rogów tylnych oraz do rdzenia kręgowego i środowego układu nerwowego. Początkiem układu nocyceptywnego, czyli układu przewodzącego ból, stanowią nocyceptory, czyli receptory odpowiedzialne za odbieranie bólu. Są to wolne zakończenia włókien nerwowych, które posiadają zdolność do przewodzenia impulsów elektrycznych na skutek ich pobudzenia przez bodziec bólowy. To za ich sprawą rozpoczyna się cała reakcja odpowiedzi na zaistniały bodziec, który wywołuje ból [3].
Modulacja natomiast jest etapem, na którym dochodzi do pobudzenia reakcji bólowej, jej zahamowania lub zsumowania, czyli tworzenia się kolejnych impulsów oraz wzmacniania lub osłabiania siły bodźca, jaki zadziałał. W literaturze specjalistycznej można odnaleźć wiele teorii na temat działania tej funkcji, jednak w dalszym ciągu żadna z nich nie jest w stanie wyjaśnić tego zjawiska w sposób wyczerpujący [3].
Ostatnim etapem rozwijania się bólu jest faza jego percepcji, czyli moment uświadomienia sobie bólu, jego zaistnienia, dokonanie jego oceny oraz decyzja organizmu co do reakcji zarówno afektywnej, jak i emocjonalnej. Do percepcji dochodzi w korze mózgowej, gdzie kształtowane są modele zachowań, które wykorzystywane są w reagowaniu na ból. To właśnie w korze mózgu tworzą się reakcje uświadomienia sobie „że boli”, jak również jest to obszar powstawania takich emocji z nim związanych, jak lęk czy gniew. Co więcej to właśnie kora mózgowa stanowi swego rodzaju magazyn doświadczeń związanych z bólem oraz tutaj tworzona jest baza pamięci odnośnie do tego typu odczuć [3].
Jak dzielimy ból?
W zależności od kryteriów, jakie przyjmujemy, doszukać się można różnych klasyfikacji bólu. W kontekście czasu jego trwania można powiedzieć, że doświadczamy bólu ostrego (krótkotrwałego), trwającego do 3 miesięcy, lub mamy do czynienia z bólem przewlekłym, jeśli jego czas trwania to okres dłuższy niż 3 miesiące. W zależności od miejsca powstawania bólu mowa jest o bólu fizjologicznym – nienocyceptorowym czyli o bólu patologicznym, takim jak stan zapalny lub stan neuropatyczny. Innymi rodzajami bólu jest ból psychogenny, somatyczny czy też trzewny oraz powierzchowny i głęboki. Istnieją także przypadki, kiedy doznania bólowe mają różne miejsce powstawania, czego przyczyną mogą być różne zespoły chorobowe – objawiać się one mogą wszelkiego rodzaju zespołami bólowymi, czego przykładem może być ból niedokrwienny [2].
Metody oceny bólu
Najlepszym i najbardziej trafnym sposobem na opisanie dolegliwości bólowych jest samopis bólu, którego podstawą jest indywidualne jego postrzeganie i doświadczanie. Można także podjąć się próby opisu bólu ze względu na jego określony aspekt i skupiając się na nim określić, w jaki sposób ból jest w stanie zaburzyć normalne funkcjonowanie. Innym sposobem na opisanie dolegliwości bólowych jest opis na podstawie parametrów życiowych i ich zmian, jakie towarzyszą reakcji na ból – często bowiem dochodzi do zmiany rytmu pracy serca, zmiany liczby oddechów, zwiększenia lub zmniejszenia pocenia się, a także do zmiany pracy tętna [2].
Ból brzucha u mężczyzny, fot. panthermedia
Istnieją także równego rodzaju narzędzia do oceny i pomiaru bólu, wśród których można wymienić Skalę słowną (Verbal Rating Scale, VRS) która skupia się na ocenie bólu w sposób opisowy, Skalę oceny liczbowej – numeryczną skalę, na której w punktach od 0 do 10 określa się jego nasilenie (Numerical Rating Scale, NRS) oraz Skalę wzrokowo-analogową (Visual Analogue Scale, VAS), która w swoim układzie zbliżona jest do skali numerycznej, jednak przedstawiona jest w sposób graficzny [2].
Nieleczony ból
Kiedy mamy do czynienia z bólem przewlekłym, który nie jest poddany żadnemu leczeniu, możemy spodziewać się negatywnych skutków odnośnie do dalszego postępowania z pacjentem, szczególnie w przypadkach, gdy mamy do czynienia z zabiegami operacyjnymi i bólem, jaki występuje w ich następstwie. Możemy wówczas mówić o utrudnionej rehabilitacji, co wiązać się może z powstawaniem zakrzepów w żyłach, nieodmy czy zapaleniem płuc. Pojawia się także problem spadku odporności, a proces gojenia się ran staje się wydłużony. Może także pojawić się, niekorzystne dla pacjentów z chorobami neurologicznymi, zwiększone ciśnienie krwi. Nie tylko fizyczne aspekty są tutaj istotne – brak odpowiedniego leczenia bólu może mieć znaczący wpływ na psychikę chorego i jego chęci do podejmowania działań rehabilitacyjnych. Opóźnia to znacznie powrót do pełnego zdrowia i pełnej zdolności prawidłowego funkcjonowania [2].
Ból przewlekły
Pomimo tego, że etiologia doznań bólowych może być bardzo złożona, a samo wystąpienie bólu może mieć wiele przyczyn, długotrwałe doświadczanie bólu jest uznawane za schorzenia samo w sobie, które wymaga wielokierunkowego postępowania leczniczego. Najlepszym sposobem na podjęcie właściwej drogi terapeutycznej jest wnikliwe przyjrzenie się i ocena dolegliwości pacjenta. Najważniejsze z założenia jest leczenie przyczyny dolegliwości, jednak niejednokrotnie ustalenie jej jest nie jest proste oraz wymaga wielu badań. Kiedy jednak nie ma takiej możliwości, konieczne jest podjęcie działań wielokierunkowych, które swoim zakresem obejmą farmakoterapię, fizjoterapię, rehabilitację, psychoterapię oraz inne, inwazyjne formy leczenia [1].
